समर्थांनी केलेलं निसर्गाचे सुंदर वर्णन - भाग १

समर्थांनी केलेलं निसर्गाचे सुंदर वर्णन 

पसरले सरले गिरी साजरे । सरवटें धुकटें भरितें भरे । 

बहुत वात झडांत झडाडितो । वर तरु वरता चि कडाडितो ।।१।।

झिरपती झरती झरती झरे । न धरितां धरितां निर वावरे ।

बहुत पाभळ वोघ महीतळीं । नभकटें धुकटें कट पाभळी ।।  २ । ।

        मातीच्या सुगंधाने भारलेला पहिला पाऊस जेव्हा आपल्या अंगणात बरसतो, तेव्हा मनाला एक विलक्षण शांतता मिळते, नाही का? पण या ऋतूचे खरे, सखोल रूप अनुभवण्यासाठी समर्थांनी काही करुणाष्टक लिहिले आहेत.  आज आपण एका करुणाष्टकामधून पावसाळ्याच्या शक्तिशाली आणि तितक्याच सुंदर रूपाचा अनुभव घेऊया.

        श्लोकाच्या सुरुवातीलाच समर्थ आपल्याला पावसाळ्याच्या आगमनाने नटलेल्या निसर्गाचे दृश्य दाखवतात. पावसाच्या पाण्याने न्हाऊन निघालेले, पाचूच्या रंगाचे डोंगर जणू आसमंताला गवसणी घालण्यासाठी सज्ज झाल्यासारखे दिसतात. त्याच वेळी, रिमझिम सरींमुळे संपूर्ण आसमंत धुक्याने दाटून जातो. 

इथे केवळ रिमझिम पावसाचा आवाज नाही, तर निसर्गाच्या रौद्र रूपाचा गजर आहे. वेगाने वाहणाऱ्या वाऱ्यामुळे झाडांच्या फांद्या जोरात हलण्याचा आवाज येतो. इतकेच नाही, तर मोठे वृक्ष वाऱ्याच्या वेगाने हलताना त्यांचा कडकडाट ऐकू येतो. यातून आपल्याला पावसाळ्याची केवळ शांत, सुंदर बाजूच नाही, तर त्याची रौद्र आणि शक्तिशाली बाजूही अनुभवायला मिळते.

बहुत वात झडांत झडाडितो । वर तरु वरता चि कडाडितो ।।

     थोडक्यात सांगायचं तर, या दोनच ओळींमध्ये समर्थांनी पावसाळ्याच्या संपूर्ण आत्म्यालाच पकडले आहे – एकाच वेळी शांत, गूढ सौंदर्य देणारा आणि त्याच क्षणी आपली प्रचंड शक्ती दाखवून देणारा. हा श्लोक आपल्याला निसर्गाच्या भव्यतेची आठवण करून देतो. पुढच्या वेळी जेव्हा पाऊस येईल, तेव्हा तुम्ही पावसाचा आनंद आणि  त्याच्य रौद्र रूपाचा कानोसाही घ्या.

निसर्गाच्या श्लोकांमधून उलगडणारी निसर्गाची ३ रहस्ये

         तुम्ही कधी डोंगराच्या कुशीतून खळाळणारा एखादा झरा किंवा उंच कड्यांना वेढून टाकणारे धुके पाहिले आहे का? निसर्गाची ही रूपे आपल्याला नेहमीच आकर्षित करतात. पण या दृश्यांच्या मागे निसर्गाची काही गहन तत्त्वे दडलेली आहेत. समर्थांनी लिहिलेल्या या करुणाष्टकात डोंगरातील पाणी आणि धुक्याबद्दल जे वर्णन आहे, त्यातून निसर्गाचे तीन मोठे नियम सहज उलगडतात. एक अभ्यासक म्हणून, या ओळींमधील केवळ अर्थच नव्हे, तर त्यातील काव्यसौंदर्यही तितकेच महत्त्वाचे वाटते. चला, या करुणाष्टकातून निसर्गाचे हे तीन प्रभावी पाठ समजून घेऊया.

१. निसर्गाचा मुक्त प्रवाह: जे अडवता येत नाही

निसर्गातून आपल्याला मिळणारा पहिला धडा म्हणजे त्याचा मुक्त आणि अखंड प्रवाह. डोंगरांमधून पाणी झिरपून अनेक झरे तयार होतात. हे पाणी कोणीही अडवत नसल्यामुळे, ते मुक्तपणे सगळीकडे वाहत राहते. हा प्रवाह नैसर्गिक आणि स्वयंप्रेरित आहे; त्याला कोणत्याही बंधनाची गरज नाही. निसर्गाची ही शक्ती धरून ठेवता येत नाही, ती आपला मार्ग स्वतःच शोधते.

या संकल्पनेचे वर्णन करताना समर्थ म्हणतात:

झिरपती झरती झरती झरे । न धरितां धरितां निर वावरे ।

        समर्थांनी वापरलेली भाषा अत्यंत परिणामकारक आहे. 'झिरपती झरती झरती' या शब्दरचनेतील झरती हा शब्द दोनदा वापरलय मुळे तर प्रत्यक्ष पाण्याची झिरपण्याची क्रियाच आपल्या डोळ्यासमोर उभी रहाते. त्यानंतर 'न धरितां धरितां' (न थांबवता, न अडवता) हे शब्दप्रयोग सांगतात की हे स्वातंत्र्य कोणी दिलेले नसून ते त्या प्रवाहाच्या स्वभावातच आहे. या न थांबवता येणाऱ्या सातत्यातच त्याचे खरे सौंदर्य दडलेले आहे.

२. अनेक ओघ्यांची एकता: लहान गोष्टींमधून मोठी शक्ती

    दुसरा महत्त्वाचा धडा म्हणजे लहान प्रवाहांची एकजूट. डोंगरातून येणारे असंख्य लहान झरे आणि ओघ एकत्र मिळतात आणि त्यातून पाण्याचा एक मोठा लोंढा तयार होतो. एक लहान झरा कदाचित क्षुल्लक वाटेल, पण अशा अनेक झऱ्यांची एकत्रित शक्ती प्रचंड असते. समर्थांनी हेच विशाल दृश्य अत्यंत साध्या शब्दांत टिपले आहे.

समर्थ म्हणतात:

बहुत पाभळ वोघ महीतळीं ।

        'बहुत पाभळ वोघ' म्हणजे 'असंख्य पाण्याचे प्रवाह' आणि 'महीतळीं' म्हणजे 'पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर'. या एकाच ओळीत समर्थांनी लहान प्रवाहांच्या एकत्रीकरणातून तयार होणारी विशालता चित्रित केली आहे. त्यांनी केवळ 'नदी' असा शब्द न वापरता, अनेक प्रवाह एकत्र येण्याच्या प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित केले आहे. हाच या श्लोकाचा गाभा आहे. हे आपल्याला शिकवते की लहान आणि वैयक्तिक गोष्टी एकत्र आल्यावर त्यातून एक मोठी आणि प्रभावी शक्ती निर्माण होऊ शकते. ज्याप्रमाणे अनेक ओघ मिळून पृथ्वीवर पाणी धावू लागते, त्याचप्रमाणे लहान प्रयत्नांमधून मोठे यश साधता येते.

३. धुक्याचे आणि ढगांचे मिलन: निसर्गातील मिटलेल्या सीमा

तिसरा धडा निसर्गाच्या विविध घटकांमधील एकरूपतेचा आहे. उंच कड्यांवरून वेगाने खाली पडणाऱ्या पाण्यामुळे जे धुके तयार होते, ते त्या कड्यांभोवती असलेल्या ढगांमध्ये सहज मिसळून जाते. यामुळे आकाश आणि पृथ्वी यांच्यातील सीमा पुसट झाल्यासारखी वाटते. धुके आणि ढग एकरूप होऊन एक विलोभनीय दृश्य तयार करतात, जिथे दोन भिन्न घटक एकमेकांत पूर्णपणे विरघळून जातात.

ही एकरूपता कवितेच्या या ओळीत अचूकपणे मांडली आहे:

नभकटें धुकटें कट पाभळी ।

        या ओळीची रचना फार मस्त आहे. 'नभकटें' (आकाशाचे टोक किंवा कडा) आणि 'धुकटें' (धुक्याने वेढलेले) हे शब्द एकत्र वापरून कवीने केवळ भौतिक मिश्रणच नव्हे, तर भाषिक मिश्रणही साधले आहे. शब्दरचनेतूनच त्यांनी आकाश आणि धुक्यामधील सीमा नाहीशी केली आहे. निसर्गातील ही एकरूपता आपल्याला आठवण करून देते की पाणी, पृथ्वी आणि आकाश हे घटक वेगळे नसून एकमेकांशी जोडलेले आहेत. त्यांच्यातील सीमा अनेकदा केवळ भासमान असतात.

निष्कर्ष

    एका लहानशा करुणाष्टकमधून आपण निसर्गाचे तीन मोठे नियम शिकलो: पहिला म्हणजे निसर्गाचा मुक्त आणि न थांबणारा प्रवाह, दुसरा म्हणजे लहान घटकांच्या एकत्रीकरणातून निर्माण होणारी प्रचंड शक्ती, आणि तिसरा म्हणजे विविध नैसर्गिक घटकांमधील सहज एकरूपता. हे तिन्ही नियम केवळ निसर्गालाच नव्हे, तर आपल्या जीवनालाही लागू पडतात.

पुढच्या वेळी जेव्हा तुम्ही डोंगरातील एखादा झरा पाहाल, तेव्हा तुम्हाला समर्थांचे वर्षाकालीन वनश्री हे करुणाष्टक आठवलंच पाहिजे. 

जय जय रघुवीर समर्थ.